Mahmut Temizyürek’in kaleme aldığı, kadının tarihsel rolünü, bilhassa sanat ve sosyal hayatın içerisindeki varlığını ortaya koyan eser başlangıçtan bitişe dek kronolojik bir yol izliyor. Sözün icadını milat edinen Temizyürek, Yunan felsefe ve mitlolojisi üzerinden modern Türk edebiyatına dek geniş bir zaman aralığı içerisinde artık bir klişe haline gelmiş olan “Neden kadın şair yok?”, “Kadın sanatın neresindedir?” gibi sorulara mitik ve edebi metinler üzerinden tatminkâr cevaplar sunuyor.

Genel anlamda duru bir anlatıma sahip olan kitabın karmaşık metafor ve imgelerden uzak, dolayısıyla bilenden ziyade bilmek isteyene yazılmış bir inceleme niteliğinde olduğunu söyleyebiliriz. Yaşar Kemal, Ursula Le Guin ve Socrates gibi isimler ile sık sık karşılaştığımız eseri biz üç ana başlık altında inceleyeceğiz; Ağıt, Kadın ve Edebiyat.

Ağıt

Toplamda yirmi altı başlıktan oluşan eserin ilk çeyreğini oluşturan ve giriş bölümü olarak da adlandırabileceğimiz bu bölümde Temizyürek’in akademik bir üslup içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Daha ziyade Yaşar Kemal’in “Ağıtlar”ı üzerinde durulan bu bölümde yazar; ağıt kavramı, ağıtların şiirselliği ve ağıtların şekli unsurları gibi teorik bilgilerin yanı sıra “Bir ağıt nasıl dillere düşer?”, “Kadın ve ağıt özdeşliğinin sebebi nedir?” gibi soruların yanıtlarını ve ağıtların evirilerek şiir, musiki gibi sanat dallarını nasıl beslediğini örnekler üzerinden izah ediliyor.

Yine bu bölümde sözün henüz icat edilmediği dönemlerde ağıtların var olduğu fikri ile Temizyürek, kadının sözsüz dönemde ağıtlarla anlatının ortaya çıkmasında etkin rol oynağını savunuyor. Yazarın bu savı Demokritos’un “Ünlem kuramı” ile tutarlılık içerisinde görünüyor.

Kadın

Kitabın ana konusu durumunda olan “kadın” hakkında en yoğun anlatı gelişme bölümü olarak da isimlendirebileceğimiz bu ikinci kısımda yer alıyor. Ağırlıkla Yunan mit ve felsefesi üzerinde durulan bu bölümde metinler arasına gizlenmiş ve çoğunlukla gözden kaçmış/kaçırılmış kadın figürlerinin ve bu kadınların esas yerlerinin tespiti yapılıyor yazar tarafından. Mitolojiye uzak okuru da düşünen Temizyürek metinler arasına gizlenen bu kadınları ortaya çıkarırken hikayelerini de anlatmayı ihmal etmiyor. Varoluşta kadının yeri ve rolü, anaerkil toplulukların ataerkil toplumlara dönüşü ile tanrıçaların değişen konumları yine bu bölüm içerisinde kendisine yer buluyor.

Mitik anlatıların yanında Yunan toplumunun kadına yaklaşımı ve Yunan felsefesindeki ataerkil tutuma değinen yazar Sokrates’in hocası Diotima hakkında dikkatlerden kaçan noktaların altını çizerek halen Yunan felsefesinde görünmez durumda olan kadını gün yüzüne çıkarıyor.

Edebiyat

Kitap içerisinde en küçük hacme sahip olan bu bölümde yazar mitik dönem ve anlatılardan uzaklaşarak sanayileşme ve beraberinde gelişen kadın hakları sorunlarına, Türk kadın şair ve yazarlara değiniyor. Bu bölümde Zafer Hanım, Fatma Aliye gibi isimlerle bizi karşılayan Temizyürek ağırlıkla Virginia Woolf, Leyla Erbil ve Gülten Akın isimleri üzerinde duruyor.

Nihayetinde;

Kitap mitik öğelerin sıklığına karşın takındığı duru üslubu ve akıcı anlatımıyla türevi kitaplardan ayrılıyor. Anlatılan içeriğin yoğunluğunu bozmadan sağlanan bu akıcılık düşünme boşlukları yarattıktan sonra okurun kitaba dönmesini sağlayacak merakı da uyandırıyor. Yazar özellikle kadın hakları ve ataerkil toplum düzeni hakkında zaman zaman nesnellikten ayrılsa da çoğunlukla açıklayıcı nitelikte yorumlamalarda bulunduğundan bu ayrılıklar metinden kopma hissi yaşatmıyor. Kapak tasarımı, dizgi v.b. dış unsurlar konusunda kayda değer bir eksiklik yahut aksaklık mevcut değil. İçerik özelinde hissettiğim tek eksilik ise bugünün Anadolu topluluklarının tarihi ve mitik anlatılarına fazla değinilmemiş olmaması diyebilirim. Şahsen kitabın bir noktasında şamanlar ile karşılaşmayı isterdim, zira şamanların çoğunlukla kadın olmaları, erkek şamanların da kadın şamanlar kılığına girerek bu mistik güce ulaşmayı arzulamaları gibi meseleler tarih ile “modern” olarak nitelediğimiz bu çağın kıyasında faydalı olabilirdi. Zannımca yazar yalınlığı ve kronolojik akışı bozmamak adına böyle bir tercihte bulunmuyor.

Sonuç olarak dile, sanata ve mitolojiye şimdiye dek baktığımız eril perspektiflerden bizi uzaklaştıran “Ağıt, Şiir, Kadın” ile Mahmut Temizyürek tarihin erillikten uzak yeni bir yorumunu bizlere sunuyor. Sanat ve sosyal yaşamda neden kadını bulamadığımızı, kadının neden ve nasıl gizlendiğini, kimlerin gizlediğini birer birer anlatıyor. Kısaca “Ağıt, Şiir, Kadın” yeni bir yorum, yeni bir perspektif arayan okuyucusunu bekliyor.

Ağıt Şiir Kadın, Mahmut Temizyürek, Edebi Şeyler, İstanbul 2019, 120 s.

Rhytmic African Poetry, bilinen adıyla RAP yetmişli yılların sonunda oluşumunun ilk emarelerini verdi, oluşturduğu Hip-Hop kültürü ile seksenli ve doksanlı yıllarda gelişimini sürdürerek önce endüstriyelleşti ardından dünyayı kuşatan bir akım yaratmayı başardı. Seksenli yılların sonunda Almanya’ya, oradan da Türkiye’ye de sıçrayan bu Ritmik Afrika Şiiri ülkemizde de popülaritesini ve dinleyicisini gün geçtikçe arttırdı, arttırmaya devam ediyor.  Biz bu yazımızda Türkçeleşen bu ritmik şiirin lirikalite bağlamında yıllar içerisindeki değişim ve dönüşümünü irdeleyeceğiz.

Edebiyat tarihi içerisinde türlerin gelişimine baktığımızda didaktik öğelerle başlayan anlatıların zaman içerisinde geçirdiği evrimi görürüz. Mitolojik dönemde rastladığımız yoğun didaktizm, destan döneminde ilahi faktörlerden arınarak toplumsal meseleler üzerine yoğunlaşmış epik bir anlatı var etse de didaktik üslup yerini korumayı başarmıştır. Türk edebiyatında bu destan dönemi “Dede Korkut Hikâyeleri” ile bir geçiş sağlarken batı bu didaktik anlatımdan Cervantes’in ünlü “Don Kişot”u ile tam anlamıyla sıyrılır ve modern edebiyatın kapılarını aralar.

Türkçe sözlü RAP müzik veya yaygın tabiri ile Türkçe RAP seksenli yıllardan itibaren deneme –yanılma üzerine ve daha ziyade eğlenceye dayalı çeşitli eserler gösterse de ilk defa doksanlı yıllarda Cartel grubu ile dikkatleri üzerine çekti. Ağırlıkla gurbetçi Türk gençlerden oluşan grup kendi adını taşıyan albümleriyle müzik piyasasında hızlı bir yükseliş yakaladı. Bu yükselişin temel nedenlerinden biri de şüphesiz şarkı sözleri oldu. RAP, Almanya’da azınlık durumunda olan ve ırkçı saldırılara maruz kalan gurbetçi Türklerin kendilerini ve dertlerini anlatabilecekleri yeni bir mecra olmuştu. Akabinde Türkiye’de RAP ile ilgilenen farklı grup ve isimlerin çıkardıkları albümler de bu doğrultuda didaktik öğelerle, eğitici ve öğretici bir misyon üstlendi.

“Etilerde işim olmaz Tarabaya’ya yolum düşmez

Lopezler Anthonyler burayı kasıp kavururken

Siz sansasyon peşinde koşmaya devam edin

Yıkın ortalığı yakın, 7.4’lerle ilgilenmeyin sakın”

Nefret, Anahtar

Bugün “Oldskool” olarak adlandırılan bu dönemde flow olarak tabir edilen, söz ve altyapı uyumsuzluğu veya bir başka deyişle ritim kaçırma sıklıkla rastlanan bir hadiseydi. Sözler ritimle beraber hareket etmiyor, çoğunlukla MC’nin –RAP söyleyen kişi- söylevinde yakaladığı akış altyapı ile örtüşmüyordu. Nitekim bu durum bize edebiyatımızın bir başka dönemini, Divan edebiyatına geçiş sürecimizi hatırlatıyor. Divan edebiyatına geçiş olarak adlandırabileceğimiz 13-14.yüzyıllarda daha ziyade halka İslam’ı tanıtmak ve İslami öğretilerinden haberdar etmek amacıyla yazılan didaktik şiirler çoğunlukla aruz veznine uymuyordu. Zira aruz vezni ile yazmak için uzun ünlü harflere ihtiyaç duyuluyor ancak Türkçede uzun ünlü harf bulunmuyordu. Böylelikle vezni sağlayabilmek adına bir yandan Arapça ve Farsça kelimeler edebiyatımıza girerken bir yandan da Türkçe kelimelerde biçim değişikleri görüldü. Bugün benzeri değişikler Türkçe RAP’te de kendisini sıklıkla gösteriyor.

“Döner hurşîd-i âlemtâbına gerdûn-ı gerdânın

Binüb dûlâba her bir mâh-ı tâbânı Sitanbûlun”

Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ, Gazel

“Bu biyonik rapçilerin derdi nedir kes layn.

Sekiz’de eriştiysek kafa rape Press Nine”

Red, Sokaklar

Bu ritim veya vezin kaçırma durumlarına neden olarak sanatçıların anlatma kaygısını gösterebiliriz. Zira Divan edebiyatı kuruluş döneminde bahsettiğimiz, İslami öğretileri anlatma kaygısına benzer olarak bu dönemde MC’lerinin de içinde bulundukları sosyal ve siyasi meseleleri anlatmayı ritim yakalamaktan daha fazla önemsedikleri aşikârdır.

Milenyumla beraber dünya çapında kayda değer bir dinleyici kitlesine ulaşan RAP, eğlence sektörünün ve yatırımcıların dikkatini çekti. Bu müzik ve icracılarına yapılan yatırımlar, yatırımcıların maddi kaygıları ve artık MC’lerin eski zorlu hayatlarını sürdürmüyor oluşu gibi birçok neden sonucunda didaktik öğelerden yavaş yavaş arınan RAP yeni bir dil geliştirme yoluna girdi. Artık toplumsal sancı ve sorunlardan ziyade; kadın, para ve lüks yaşam hakkında söylemler duyulmaya başladı. Amerika merkezli bu değişimin tesiri çok geçmeden Türkçe RAP’te de görüldü ancak özellikle underground camiada sempati ile karşılanmadı.

Artık iyiden iyiye flowun yerleştiği iki binlerin sonlarına doğru romantik konuların ele alındığı lirik eserler kendisini göstermeye başladı. Ayrılık, sevgili v.b. konular üzerinde şekillenen bu lirik eserlere karşı çok geçmeden yeni ve daha agresif bir akım Türkçe RAP içerisinde varlığını göstermeye başladı; Battle ekolü olarak tanımlanan bu akım beraberinde Aşıklık geleneğinden de aşina olduğumuz atışmaları, RAP jargonu ile Diss furyasını başlatmış oldu.

“Çoğu bilmez ama asıl rap’in hası battle”

Ceza, Hiç Yok Deme Hit Çok

Zira bu ekolün savunucuları RAP’in Pop müziğe benzetilmeye çalışıldığını, bu müziğin esas itibariyle sokakların sesi ve bir eleştiri müziği olduğunu savunuyordu. Bu görüşe dayanak olarak ise Amerikalı ünlü RAP sanatçısı 2Pac gösteriliyordu.

“Çünkü Şiir zengin fahişelerin kalçasına ritim değil

Varoş çocukların beynine kan pompalıyor”

Şiirbaz, Çare Var

Battle ekolü ile müzik icra eden RAP grup ve oluşumlarının zaman içerisinde daha bireysel çalışmalara yöneldiği onlu yılların ortalarında -2010-2015- internet ve bilhassa sosyal platformların yarattığı medya devrimi ile sosyal medyada aktif ve güçlü durumda bulunan Türkçe RAP camiası giderek tanınır ve görünür olmuş, underground dönem yerini yavaş yavaş profesyonelliğe bırakmaya başlamıştı. Aynı dönemlerde dünya RAP camiasında yeni okuma stilleri ve yeni tarzlar ortaya çıkmış, müzikal unsurlar sözün ve anlatının önünde tutulur olmuştu. Çok geçmeden ülkemizde de kendisini gösteren bu yeni akımların eskisi kadareleştirel bir üslupta olmaması, daha ziyade eğlence odaklı üretimin yapılması ve müzikal anlamda daha başarılı soundlara sahip olması sebebiyle RAP müziğin kitlesi dışındaki dinleyicilerin de dikkatini çekmeyi başardı. Toplumsal meseleler yerine uyuşturucu, şöhret ve marka gibi tüketim odaklı bir anlatı yoluna sapan Türkçe RAP böylelikle yıllardır bir şekilde devam ettirmeye çalıştığı didaktik üslubundan da vazgeçmiş oldu.

“Odak noktam sürtükler ve istediğim renkte Mercedes’ler

Bu gördüklerin Balenciaga

Zıvanamız hazır, kâğıdımız geldi Valencia’dan

Bırakın gevezeliği acid, yoga, fitness, bale, sanat

Hatta size çok yakışır külotlu çorap, babet falan”

Keişan, Lamborghini

Sonuç olarak, bugün müzikal anlamda dünya standartlarını yakalamış olan Türkçe RAP’in, lirikalite bakımından son akım ve yöntemlerle beraber ciddi bir darbe aldığını söylememiz gerekir. Edebi türlerde gördüğümüz didaktik öğelerin –şiirselliğini bozmadan- zaman içerisinde farklı tür anlatım, şekil ve yöntemlerine dönüşmesinin RAP için aynı doğrultuda gelişmediğini görüyoruz. Zira bu ritmik şiirin icracılarının -belki de içerisinde bulunduğu koşullar sebebiyle- son yıllarda ritme verdiği ağırlığı şiir ve anlatıma verememiş olması dolayısıyla lirikal anlamda giderek güçsüzleşen ve bilhassa MC’lerin varlık amacını ve gereksinimlerini zedeleyen,sorgulatan bir noktaya taşıdığını söyleyebiliriz. Diyebiliriz ki bu yeni akımlar ve müzikaliteye verilen ağırlıkla beraber DJ’ler belki de RAP müziğin ortaya çıktığı ilk zamanlardan bu yana ilk defa bu denli ön planda yer alıyor ve bu müziği yönlendiriyorlar. Bu yeni dönem tarihe “DJ’ler Dönemi” olarak düşecektir.

Burak Çakır, geçmişte Milenyum Çıkmazı adlı kitabıyla edebiyat dünyasına giriş yapsa da seslendirmeden belgesel yönetmenliğine kadar geniş bir çerçevede üretim yapıyor. “Ben bir anlatıcıyım ve anlatmak istediklerim var,” diyen yazar, bu sefer çocuklar için kaleme aldığı öyküleri Roza Çocuk etiketiyle yayımlanan “Gamzeli Gezegen” kitabında bir araya getirdi. Burak Çakır’la yeni kitabını ve çocuk edebiyatını konuştuk. 

Daha önce yayımlanmış, “Milenyum Çıkmazı” adında, türü ve içeriği farklı bir kitabınız var. Sizi çocuk edebiyatına yönlendiren şey ne oldu?

Çocuk öyküsü yazmak, çocukluğumu yad etmemi ve beraberinde nostaljik duygulara kapılmamı sağladı. Hayatın hengâmesi içinde rahatlamak adına yaşanmışlıklara sığınmayı seviyorum. Okuduğum bir kitabı tekrar okumak, izlediğim bir diziyi tekrar tekrar izlemek zamanın içinde kaybolmamı engelliyor veya öyle hissetmemi sağlıyor. Hayatıma aidiyet katıyor. Yazık ki insan belli bir yaştan sonra bunun –anılarının- kıymetini anlıyor ve anlatma ihtiyacı hissediyor, ben bu hissi ötelemek ve unutmak istemediğim için Gamzeli Gezegen’i kaleme aldım.

Kitap üç öyküden oluşuyor: “Tırtıl Efsanesi, Sırnaşık Sarmaşık” ve “Gamzeli Gezegen”.  Bu öyküler, başka öyküler arasından mı seçildi? Eğer öyleyse bu üçünü seçmenizdeki sebep neydi?

Aslında üç öykü edebiyatımızın üç farklı dönem ve anlayışını temsil ediyor. İlk öykü olan “Tırtıl Efsanesi”nde Türk ve dünya edebiyatının mitolojik anlatılarını esas alarak daha mistik bir anlatı tercihinde bulunuyorken bir sonraki hikâyede klasik Türk şiirinde sıklıkla gördüğümüz âşık-maşuk, gül-bülbül ilişkisine benzer bir ilişki kaleme aldım. Hikâyede klasik Türk şiirinden farklı olarak bülbül yerine sarmaşık âşıklık rolünü üstleniyor ancak dönemin âşık profiliyle birebir örtüşen bir karakter. Gamzeli Gezegen ise daha modern bir öykü… Bir uzay macerası olmasından hikâyedeki karakter ve anlatıya kadar her unsur daha güncel. Özetle kitabın üç öyküden meydana gelmesi ve başka öyküler yerine bahsettiğimiz bu üç öykünün kitapta yer almasının sebebi edebiyat tarihimizde küçük bir gezintiye çıkma arzumdan ibarettir.

” Tırtıl Efsanesi” öykünüzde daha didaktik bir tavır varken, diğer iki öyküde hikâye öne çıkıyor. Çocuklara öyküler yazmaktaki öncelikli itkiniz; onlara okunacak hikâyeler sunmak mı, satır aralarında onlara mesajlar, nasihatler vermek mi?

Mesaj kaygısı ile sanat yapılamayacağı kaygısındayım. Elbette bir şey anlatıyorum ve bunu belli bir yaş aralığındaki çocuklara anlattığım için dikkatli davranıyorum ama önceliğim hiçbir zaman kıssadan hisse vermek olmadı. Yazarın nasihat vermeye çalışması, mesaj kaygısı ile kalemi eline alması oldukça ilkel, çağ dışı bir tutum. Tırtıl öyküsünün daha didaktik olmasının sebebi bir önceki soruda da dile getirdiğim, Türk edebiyatının eski dönemlerinde sıklıkla gördüğümüz destansı anlatım ile alakalı. Dönemin üslubunu takınmam hikâyeyi daha didaktik bir havaya sokuyor.

Bir pedagojik altyapı gözettiniz mi öyküleri yazarken?

Öykülerin yazım aşamasında değil ancak basım öncesinde pedagog bir hanımefendi ile uzun uzun görüştük. Yine yayın öncesinde çeşitli yaş gruplarından ona yakın çocuk, aileleri ile beraber kitabı okudu, değerlendirdi ve biz de yazımından çizimine dek kitapta gerekli düzenlemeleri gerçekleştirdik.     

Öyküleri oluştururken önce tema mı geliyor yoksa karakterler mi? Sözgelimi, sarmaşık ile gülün hikâyesini anlatırken önce karakterlerine mi karar verdiniz yoksa anafikri belirleyip karakterleri mi üzerine giydirdiniz? Süreç nasıl ilerliyor?

Değişiyor… Gamzeli Gezegen hikâye ile birlikte gelişen bir karakter oldu, diğer yandan Sırnaşık Sarmaşık öyküsünün yazımı ise ismi ile başladı. Sempatik, ikilemeyi andıran hoş bir isim olduğunu düşünerek yazmaya başladım.

Öykülerinizin kahramanları çiçekler, hayvanlar, gezegenler; kısacası insan dışındaki varlıklar. İnsanlar ise daha çok yardımcı karakter konumundalar. Bu bilinçli bir tercih mi? Evetse, neden?

İnsan dışı karakterler oluşturmamın iki ana nedeni bulunuyor. Birincisi yaş kitlesi oldukça küçük olan okurlarımın empati kurma becerilerini geliştirmek ve ikincisi ise hayal güçlerini beslemek. İnsan kendisi dışında birçok dünyanın var olduğunun bilincine varmalı, kitap da bu yolda ekilen küçük bir tohum yalnızca.

Çocuk ve gençlik edebiyatı dünyada olduğu gibi Türkiye’de de son yıllarda hem üretim hem okunma olarak kalabalıklaşan bir alan oldu. Eksi ve artılarıyla Türkiye’deki çocuk ve gençlik edebiyatını nasıl buluyorsunuz?

Edebiyat dünyamız teknolojinin getirileri ve maliyetlerin azalması gibi etmenler sebebiyle gün geçtikçe üretken bir hal alıyor. Her hafta yüzlerce yeni kitap piyasaya giriyor, bunların içerisinde de onlarca çocuk kitabı yer alıyor. Ben bu üretkenlikten memnunum açıkçası, bir nevi fırsat eşitliği sağlıyor ancak çocuk edebiyatı sanat ve çocuktan uzak bir konumda. Kitabın yazım sürecinden önce ciddi bir piyasa araştırması yaptım ve üzülerek belirtmeliyim ki çocuk edebiyatı adına yapılan pek çok çalışma ticari menfaatler üzerine kurulu ülkemizde. Kitap pazarı içerisinde çocuk kitaplarının yeri her zaman ayrıdır, okuyucusu bellidir ve pek seçici değildir. Çünkü ebeveynler kitap okumasa dahi muhakkak çocuklarına kitap alırlar. Bu durum gerek yayınevleri gerekse yazar ve çizerlerce fazlasıyla suistimal ediliyor.

Farklı iş ve alanlarla haşır neşirsiniz. Seslendirme yapıyorsunuz, Türk Dili ve Edebiyatı okuyorsunuz, bir belgesel yönettiniz. Bu alanlar birbirlerini nasıl etkiliyor, besliyor? Sizin için öncelikli olan var mı?

Ben bir anlatıcıyım ve anlatmak istediğim meseleler var. Meramımı en doğru şekilde nasıl aktarabileceksem, alıcısına en iyi nasıl ulaştırabileceksem o yöntemi kullanmaya çalışıyorum. Bunun için kimi zaman seslendirmen, kimi zaman yönetmen sıfatına bürünmem gerekebiliyor ancak ben hepsinden önce bir yazarım ve zaman zaman farklı sıfatlara bürünsem bile yazarlık misyonumu gözeterek çalışıyorum.

Bahsi geçmişken Modern Ozanlar belgeselini de sormak isterim. Ne durumda? Gösterime girdi mi, girecek mi?

Modern Ozanlar’ı tamamladık ve 2019 Şubat ayında yayınlamayı planlıyorduk ancak öncesinde festivallere ve çeşitli ödüllere katılmamızın daha doğru olacağına karar verdik. Şu an bekleme sürecindeyiz ancak en geç yazın izleyicimize kavuşacağız.

Bizden bu kadar. Eklemek istedikleriniz varsa buyurun.

Alakanız için teşekkür ediyor, yayın hayatınızda başarılar diliyorum. Mürekkebiniz dolu, kahveniz taze, klavyeniz hızlı olsun…

Teşekkür ederiz.